«Ἡ Ἐκκλησία καλεῖται νά ἀρθρώσῃ τόν προφητικόν της λόγον…Ἡ καρδία ἡμῶν στρέφεται πρός τήν ἀπό μακροῦ ἀναμενομένην Ἁγίαν καί Μεγάλην Σύνοδον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, διά νά μαρτυρήσωμεν τήν ἑνότητα αὐτῆς, ὡς καί τήν εὐθύνην καί τήν στοργήν της πρός τόν σύγχρονον κόσμον…Ἡ Ἐκκλησία δέν ζῇ διά τόν ἑαυτόν της, ἀλλά ὀφείλει νά μαρτυρῇ καί νά μοιράζηται τά δῶρα τοῦ Θεοῦ μετά τῶν ἐγγύς καί τῶν μακράν» (§5-7).
Έχοντας υπόψη το πρόσφατο αυτό (9.3.2014) Μήνυμα της Συνόδου των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών,όπως επίσης και την εισήγηση στην ανωτέρω Σύνοδο του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Κύπρου κ. Χρυσοστόμου, ότι την Ορθόδοξη Εκκλησία «πρέπει να απασχολήσει το θέμα της θέσης των γυναικών στην Εκκλησία…να κατοχυρώσει τη θέση της (στο θέμα της χειροτονίας των γυναικών) και να μελετήσει σοβαρά, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραμέτρους του θέματος, την επαναφορά του θεσμού των διακονισσών στην Εκκλησία», το Κέντρο Οικουμενικών, Ιεραποστολικών και Περιβαλλοντικών Μελετών «Μητροπολίτης Παντελεήμων Παπαγεωργίου»(CEMES) διοργάνωσε, σε συνεργασία με τη Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και τη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού της Βοστώνης, διεθνές θεολογικό συνέδριο με θέμα: «Διακόνισσες, χειροτονία των γυναικών και Ορθόδοξη θεολογία».
Έχοντας υπόψη το πρόσφατο αυτό (9.3.2014) Μήνυμα της Συνόδου των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών,όπως επίσης και την εισήγηση στην ανωτέρω Σύνοδο του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Κύπρου κ. Χρυσοστόμου, ότι την Ορθόδοξη Εκκλησία «πρέπει να απασχολήσει το θέμα της θέσης των γυναικών στην Εκκλησία…να κατοχυρώσει τη θέση της (στο θέμα της χειροτονίας των γυναικών) και να μελετήσει σοβαρά, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραμέτρους του θέματος, την επαναφορά του θεσμού των διακονισσών στην Εκκλησία», το Κέντρο Οικουμενικών, Ιεραποστολικών και Περιβαλλοντικών Μελετών «Μητροπολίτης Παντελεήμων Παπαγεωργίου»(CEMES) διοργάνωσε, σε συνεργασία με τη Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και τη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού της Βοστώνης, διεθνές θεολογικό συνέδριο με θέμα: «Διακόνισσες, χειροτονία των γυναικών και Ορθόδοξη θεολογία».
Το συνέδριο πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη (22-24 Ιανουαρίου 2015) στις εγκαταστάσεις του Κέντρου Διάδοσης Ερευνητικών Αποτελεσμάτων (ΚΕΔΕΑ) του ΑΠΘ το οποίο παρέσχε όλες τις ηλεκτρονικές του υπηρεσίες για την ζωντανή κάλυψη των εργασιών του συνεδρίου μέσω διαδικτύου, και στο Αμφιθέατρο «Παντελεήμων Παπαγεωργίου» της Ιεράς Μονής της Αγίας Θεοδώρας Θεσσαλονίκης, στην οποία φιλοξενούνται τα γραφεία του CEMES, που εγκαινιάστηκαν το 2013 από την Α.Θ. Παναγιότητα τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίο.
Το συνέδριο ήταν αφιερωμένο στον 94 ετών Ομότιμο Καθηγητή κ. Ευάγγελο Θεοδώρου, ο οποίος πριν από 60 χρόνια, πρώτος μεταξύ των Ορθοδόξων θεολόγων ανακίνησε επιστημονικά την συζήτηση για την χειροτονία των διακονισσών στην μυστηριακή ιερωσύνη της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Το συνέδριο ήταν αφιερωμένο στον 94 ετών Ομότιμο Καθηγητή κ. Ευάγγελο Θεοδώρου, ο οποίος πριν από 60 χρόνια, πρώτος μεταξύ των Ορθοδόξων θεολόγων ανακίνησε επιστημονικά την συζήτηση για την χειροτονία των διακονισσών στην μυστηριακή ιερωσύνη της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Το μήνυμα του Οικουμενικού Πατριάρχου προς το Συνέδριο είχε ως εξής:
Μετ’ ιδιαιτέρας χαράς και ηθικής ικανοποιήσεως επληροφορήθημεν το υπό του υμετέρου Κέντρου, εν συνεργασία μετά της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, διοργανούμενον εν τη συμβασιλευούση Θεσσαλονίκη Θεολογικόν Συνέδριον με κεντρικόν θέμα τον θεσμόν των Διακονισσών εν τη Εκκλησία, προς τιμήν του διακεκριμένου και λίαν προσφιλούς τη Μητρί Εκκλησία Εντιμολογιωτάτου και γεραρού Ομοτίμου Καθηγητού της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κυρίου Ευαγγέλου Θεοδώρου, Άρχοντος Διδασκάλου του Ευαγγελίου της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, ασχολουμένου επί σειράν ετών μετά του ζητήματος τούτου.
Όθεν, από της του Κωνσταντίνου Πόλεως, απευθύνομεν υμίν μεν τοις σχούσι την πρωτοβουλίαν της συγκλήσεως και διοργανώσεως του λίαν ενδιαφέροντος Συνεδρίου, ως και τοις ελλογιμωτάτοις εισηγηταίς, τα Πατριαρχικά ημών συγχαρητήρια, τω δε τιμωμένω διά πολλοστήν ήδη φοράν κατά την πολυχρόνιον επιστημονικήν αυτού δραστηριότητα υπό διαφόρων ανωτάτων πνευματικών ιδρυμάτων Καθηγητή απονέμομεν τας ενθέρμους ευχάς της ημών Μετριότητος, όπως ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός, τον οποίον από της καθηγητικής έδρας και διά της γραφίδος αυτού τοσούτον καρποφόρως και αποδοτικώς διηκόνησεν, ως καλός γεωργός του μυστικού Αμπελώνος, παράσχη αυτώ έτι πολυχρόνιον το μήκος της επιγείου πορείας εν σταθερά υγιεία σώματος και πνεύματος και αποδώ εν τέλει τον δίκαιον μισθόν του φρονίμου οικονόμου εν τη Βασιλεία των ουρανών.
Εν κατακλείδι δε επιστέφοντες πατρικώς διά των ενθέρμων ευχών της ημετέρας Μετριότητος άπαντας τούς συμμέτοχους του Συνεδρίου, του οποίου τα Πρακτικά μετά πολλού του ενδιαφέροντος θα αναμένωμεν να λάβωμεν και επισταμένως να αναγνώσωμεν, επικαλούμεθα εφ’ υμάς την χάριν και το άπειρον έλεος του Θεού.
βιέ Ιανουαρίου κβ΄
Με την πεποίθηση ότι η διεξοδική θεολογική εξέταση όλων των πτυχών του ανωτέρω θέματος, το οποίο επί σειρά ετών συζητείται ευρέως σε διαχριστιανικό επίπεδο, αποτελεί πρωταρχική ευθύνη της Ορθόδοξης ακαδημαϊκής κοινότητας προς την Ορθόδοξη Εκκλησία τα ανωτέρω εκπαιδευτικά και ερευνητικά ιδρύματα διοργάνωσαν το συνέδριο αυτό, όπως ακριβώς πριν από δύο χρόνια συνδιοργάνωσαν το συνέδριο με θέμα «Ορθόδοξη προσέγγιση για μια θεολογία των θρησκειών» (14-15 Ιουνίου 2013).
Το συνέδριο εξ αρχής προγραμματίστηκε ως τμήμα του διετούς ερευνητικού προγράμματος του CEMES με τίτλο: "Ταπεινή θεολογική συμβολή στην Ορθόδοξη Εκκλησία καθ’ οδόν προς την Πανορθόδοξη Σύνοδο του 2016" (Humble Theological Contribution to the Orthodox Church on its Way to the 2016 Pan-Orthodox Council).Παρά το γεγονός ότι τα θέματα που συζητήθηκαν κατά τη διάρκεια του συνεδρίου δεν περιλαμβάνονται στην επίσημη ημερήσια διάταξη αυτής της από μακρού αναμενόμενης Πανορθόδοξης Συνόδου, η παρέμβαση του Προκαθημένου της Εκκλησίας της Κύπρος ώθησε την ένταξή του στο γενικότερο πλαίσιο του ανωτέρου προγράμματος. Συμβολικά το συνέδριο ανακοινώθηκε δημοσίως την ημέρα που οι Ορθόδοξες Εκκλησίες τιμούν τη μνήμη της ισαποστόλου Μαρίας της Μαγδαληνής, με ανοικτή πρόσκληση προς όλους τους ενδιαφερόμενους θεολόγους.
Το σκεπτικό του συνεδρίου ήταν μια σε βάθος εξέταση από ορθόδοξους μελετητές της θεολογικής επιχειρηματολογίας, 20 και πλέον χρόνια μετά το Συνέδριο της Ρόδου (1994), με δεδομένη την πρόοδο που εν τω μεταξύ έχει συντελεστεί στην βιβλική και θεολογική επιστήμη. Με άλλα λόγια, κύριος άξονας του συνεδρίου ήταν το «Ορθόδοξη θεολογία» του τίτλου, με το «Διακόνισσες» ως δεύτερη εξίσου σημαντική παράμετρο,χωρίς - δευτερευόντως φυσικά - να αγνοείται και η θεολογική διάσταση του ακανθώδους ζητήματος της «χειροτονίας των γυναικών», που σήμερα αποτελεί πρόκληση όχι μόνο έξω από τα κανονικά όρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά απασχολεί και διακεκριμένους Ορθόδοξους εκκλησιαστικούς παράγοντες και θεολόγους επιστήμονες.
Η θεολογική προοπτική του συνεδρίου βρίσκεται στο ίδιο μήκος κύματος με την έκκληση του Μητροπολίτη Περγάμου κ. Ιωάννη (Ζηζιούλα) για καθαρά θεολογική συζήτηση του θέματος,και ειδικότερα εκείνου της χειροτονίας των γυναικών, το οποίο έχει διχάσει καθέτως και οριζοντίως Εκκλησίες και χριστιανικές Ομολογίες. Ως επίσημος εκπρόσωπος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, προσφωνώντας το Συνέδριο του Lambeth της Αγγλικανικής Κοινωνίας πριν από δύο δεκαετίες, ο Μητροπολίτης Ιωάννης προειδοποίησε όλους τους ενδιαφερόμενους, ότι αυτό το πρόβλημα δεν μπορεί να λυθεί ούτε με επιχειρήματα από την κοινωνιολογία ούτε με επιχειρήματα από την παράδοση. Αυτό που απεγνωσμένα απαιτείται είναι η αντιμετώπιση του ευαίσθητου αυτού θέματος, το οποίο έχει οδηγήσει σε οδυνηρές διαιρέσεις στο εσωτερικό (αλλά και μεταξύ) σχεδόν όλων των χριστιανικών παραδόσεων, σε θεολογική βάση.
Οι περισσότερες εισηγήσεις επικεντρώθηκαν στο θεσμό των διακονισσών (ή γυναικών διακόνων), η επανασύσταση του οποίου υποστηρίχθηκε από όλους, ομιλητές και τους συμμετέχοντες. Ένας θεσμός τόσο βαθιά, θεολογικά και ιστορικά, ριζωμένος στην Ορθόδοξη παράδοση και, το σημαντικότερο, με συνοδική και κανονική κατοχύρωση, ασχέτως εάν προς το παρόν έχει περιπέσει σε αχρηστία, πρέπει επειγόντως να αναβιώσει, προκειμένου ναι να ενισχύσει την αυθεντική μαρτυρία της Εκκλησίας μας την κοινωνία και τον κόσμο. Κάτι τέτοιο δεν πρέπει φυσικά να υποβαθμίσει ή να αποθαρρύνει τη συμμετοχή και λαϊκών γυναικών στο έργο της ιεραποστολής.
Όλοι οι ομιλητές και σύνεδροι συμφώνησαν ότι, κατά τις ισχύουσες κανονικές διατάξεις, οι γυναίκες αποκλείονται από την μυστηριακή «ιερουργική» ιερωσύνη, όχι όμως και από την «διακονική».Για πάνω από 20 χρόνια, η Ορθόδοξη Εκκλησία ακολουθεί μια σαφή και συγκεκριμένη θέση επί του θέματος, όπως αυτή ρητά εκφράστηκε στο τελικό κείμενο του Συνεδρίου της Ρόδου, το οποίο, όμως, σαφώς συνιστά, ότι «η αποστολική τάξη των διακονισσών πρέπει να αναβιώσει» (§ 32). Σχετικά πρόσφατα, όμως, ορισμένοι Ορθόδοξοι θεολόγοι έχουν εκφράσει επιφυλάξεις για την θεολογική εγκυρότητα ορισμένων επιχειρημάτων εναντίον της χειροτονίας των γυναικών. Η επαναδιατύπωση των πρωτογενών θεολογικών θέσεων του Μητροπολίτη Διοκλείας Καλλίστου [Ware] σχετικά με τη χειροτονία των γυναικών, ο ακαταπόνητη προσέγγιση του θέματος από την αείμνηστη Δρ. Elizabeth Behr-Sigel, καθώς και η τιτάνια προσπάθειά της για αναβάθμιση του ρόλου των γυναικών στην Ορθόδοξη Εκκλησία και την λειτουργία της, καθώς και οι θεολογικές απόψεις που διατυπώθηκαν από τον αείμνηστο καθηγητή Νικόλαο Ματσούκα, από τις μεγαλύτερους Ορθόδοξους δογματολόγους της εποχής μας, αλλά και μια σειρά από Ορθόδοξες θεολογικές διατριβές και μεταδιδακτορικές μονογραφίες, αλλά και άλλες επιστημονικές μελέτες, φαίνεται να έχουν κλονίσει την αξιοπιστία της επιχειρηματολογίας κατά της χειροτονίας των γυναικών, στη βάση μάλιστα της Ορθόδοξης θεολογίας και παράδοσης. Με εξαίρεση την έκκληση όπως η επικείμενη Πανορθόδοξη Σύνοδος εξετάσει την αναβίωση του θεσμού των διακονισσών, το συνέδριο αυτό δεν κατέληξε επίσημα σε άλλα συμπεράσματα, επιλέγοντας να αφήσει οποιαδήποτε τελική απόφαση στις αρμόδιες εκκλησιαστικές αρχές, με την ελπίδα ότι τα ανώτερα αυτά συνοδικά σώματα θα συνεκτιμήσουν και άλλες σχετικές παραμέτρους.
Το σκεπτικό του συνεδρίου ήταν μια σε βάθος εξέταση από ορθόδοξους μελετητές της θεολογικής επιχειρηματολογίας, 20 και πλέον χρόνια μετά το Συνέδριο της Ρόδου (1994), με δεδομένη την πρόοδο που εν τω μεταξύ έχει συντελεστεί στην βιβλική και θεολογική επιστήμη. Με άλλα λόγια, κύριος άξονας του συνεδρίου ήταν το «Ορθόδοξη θεολογία» του τίτλου, με το «Διακόνισσες» ως δεύτερη εξίσου σημαντική παράμετρο,χωρίς - δευτερευόντως φυσικά - να αγνοείται και η θεολογική διάσταση του ακανθώδους ζητήματος της «χειροτονίας των γυναικών», που σήμερα αποτελεί πρόκληση όχι μόνο έξω από τα κανονικά όρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά απασχολεί και διακεκριμένους Ορθόδοξους εκκλησιαστικούς παράγοντες και θεολόγους επιστήμονες.
Η θεολογική προοπτική του συνεδρίου βρίσκεται στο ίδιο μήκος κύματος με την έκκληση του Μητροπολίτη Περγάμου κ. Ιωάννη (Ζηζιούλα) για καθαρά θεολογική συζήτηση του θέματος,και ειδικότερα εκείνου της χειροτονίας των γυναικών, το οποίο έχει διχάσει καθέτως και οριζοντίως Εκκλησίες και χριστιανικές Ομολογίες. Ως επίσημος εκπρόσωπος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, προσφωνώντας το Συνέδριο του Lambeth της Αγγλικανικής Κοινωνίας πριν από δύο δεκαετίες, ο Μητροπολίτης Ιωάννης προειδοποίησε όλους τους ενδιαφερόμενους, ότι αυτό το πρόβλημα δεν μπορεί να λυθεί ούτε με επιχειρήματα από την κοινωνιολογία ούτε με επιχειρήματα από την παράδοση. Αυτό που απεγνωσμένα απαιτείται είναι η αντιμετώπιση του ευαίσθητου αυτού θέματος, το οποίο έχει οδηγήσει σε οδυνηρές διαιρέσεις στο εσωτερικό (αλλά και μεταξύ) σχεδόν όλων των χριστιανικών παραδόσεων, σε θεολογική βάση.
Οι περισσότερες εισηγήσεις επικεντρώθηκαν στο θεσμό των διακονισσών (ή γυναικών διακόνων), η επανασύσταση του οποίου υποστηρίχθηκε από όλους, ομιλητές και τους συμμετέχοντες. Ένας θεσμός τόσο βαθιά, θεολογικά και ιστορικά, ριζωμένος στην Ορθόδοξη παράδοση και, το σημαντικότερο, με συνοδική και κανονική κατοχύρωση, ασχέτως εάν προς το παρόν έχει περιπέσει σε αχρηστία, πρέπει επειγόντως να αναβιώσει, προκειμένου ναι να ενισχύσει την αυθεντική μαρτυρία της Εκκλησίας μας την κοινωνία και τον κόσμο. Κάτι τέτοιο δεν πρέπει φυσικά να υποβαθμίσει ή να αποθαρρύνει τη συμμετοχή και λαϊκών γυναικών στο έργο της ιεραποστολής.
Όλοι οι ομιλητές και σύνεδροι συμφώνησαν ότι, κατά τις ισχύουσες κανονικές διατάξεις, οι γυναίκες αποκλείονται από την μυστηριακή «ιερουργική» ιερωσύνη, όχι όμως και από την «διακονική».Για πάνω από 20 χρόνια, η Ορθόδοξη Εκκλησία ακολουθεί μια σαφή και συγκεκριμένη θέση επί του θέματος, όπως αυτή ρητά εκφράστηκε στο τελικό κείμενο του Συνεδρίου της Ρόδου, το οποίο, όμως, σαφώς συνιστά, ότι «η αποστολική τάξη των διακονισσών πρέπει να αναβιώσει» (§ 32). Σχετικά πρόσφατα, όμως, ορισμένοι Ορθόδοξοι θεολόγοι έχουν εκφράσει επιφυλάξεις για την θεολογική εγκυρότητα ορισμένων επιχειρημάτων εναντίον της χειροτονίας των γυναικών. Η επαναδιατύπωση των πρωτογενών θεολογικών θέσεων του Μητροπολίτη Διοκλείας Καλλίστου [Ware] σχετικά με τη χειροτονία των γυναικών, ο ακαταπόνητη προσέγγιση του θέματος από την αείμνηστη Δρ. Elizabeth Behr-Sigel, καθώς και η τιτάνια προσπάθειά της για αναβάθμιση του ρόλου των γυναικών στην Ορθόδοξη Εκκλησία και την λειτουργία της, καθώς και οι θεολογικές απόψεις που διατυπώθηκαν από τον αείμνηστο καθηγητή Νικόλαο Ματσούκα, από τις μεγαλύτερους Ορθόδοξους δογματολόγους της εποχής μας, αλλά και μια σειρά από Ορθόδοξες θεολογικές διατριβές και μεταδιδακτορικές μονογραφίες, αλλά και άλλες επιστημονικές μελέτες, φαίνεται να έχουν κλονίσει την αξιοπιστία της επιχειρηματολογίας κατά της χειροτονίας των γυναικών, στη βάση μάλιστα της Ορθόδοξης θεολογίας και παράδοσης. Με εξαίρεση την έκκληση όπως η επικείμενη Πανορθόδοξη Σύνοδος εξετάσει την αναβίωση του θεσμού των διακονισσών, το συνέδριο αυτό δεν κατέληξε επίσημα σε άλλα συμπεράσματα, επιλέγοντας να αφήσει οποιαδήποτε τελική απόφαση στις αρμόδιες εκκλησιαστικές αρχές, με την ελπίδα ότι τα ανώτερα αυτά συνοδικά σώματα θα συνεκτιμήσουν και άλλες σχετικές παραμέτρους.
Οι σχεδόν 40 εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν στο συνέδριοκαλύπτουν σχεδόν όλους τους τομείς της βιβλικής, λειτουργικής, πατερικής, συστηματικής, νομοκανονικής, και ιστορικής θεολογίας.Αν και οι περισσότερες προσεγγίζουν τα υπό συζήτηση θέματα από Ορθόδοξη σκοπιά, η νηφάλια και θεολογικά τεκμηριωμένη ανάλυσή τους μπορεί να ενισχύσει την θεολογική επιχειρηματολογία και της ευρύτερης χριστιανικής κοινότητας, τόσο δηλαδή των Εκκλησιών και χριστιανικών ομολογιών που αποκλείουν τις γυναίκες από την μυστηριακή ιερωσύνη (όπως η Ρωμαιοκαθολική και κάποιες Ευαγγελικαλικές), όσο και εκείνων που έχουν ήδη υιοθετήσει την χειροτονία των γυναικών (όπως η Αγγλικανή και πολλές Προτεσταντικές). Άλλες εισηγήσεις προσέφεραν αντικειμενική και κριτική μελέτη της ιστορίας, της εμπειρίας και των θεολογικών επιχειρημάτων άλλων χριστιανικών παραδόσεων από ορθόδοξη πλευρά. Τέλος, το συνέδριο δεν παρέλειψε να παρουσιάσει και την προοπτική άλλων, μη Ορθοδόξων, χριστιανών.
Σε ότι αφορά το θέμα της χειροτονίας των γυναικών από καθαρά Ορθόδοξη σκοπιά τα θεολογικά επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα στο διαχριστιανικό διάλογο ταπεινά προτείνεται ότι χρήζουν επαναδιατύπωσης.Κάτι τέτοιο με βάση την Ορθόδοξη θεολογία είναι δυνατό, εφικτό και νόμιμο, αν και απαιτεί περαιτέρω επιστημονική έρευνα. Όλες οι επιστημονικές εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν στο διεθνές αυτό θεολογικό συνέδριο θα αναρτηθούν σε ηλεκτρονική μορφή στην επίσημη ιστοσελίδα του CEMES (cemes.weebly.com), και θα δημοσιευτούν σε έντυπη μορφή στη σειρά των εκδόσεων CEMES. Τέλος, το σύνολο της ακαδημαϊκής αυτής προσπάθειας θα υποβληθεί στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και όλες τις άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες.
Σε ότι αφορά το θέμα της χειροτονίας των γυναικών από καθαρά Ορθόδοξη σκοπιά τα θεολογικά επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα στο διαχριστιανικό διάλογο ταπεινά προτείνεται ότι χρήζουν επαναδιατύπωσης.Κάτι τέτοιο με βάση την Ορθόδοξη θεολογία είναι δυνατό, εφικτό και νόμιμο, αν και απαιτεί περαιτέρω επιστημονική έρευνα. Όλες οι επιστημονικές εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν στο διεθνές αυτό θεολογικό συνέδριο θα αναρτηθούν σε ηλεκτρονική μορφή στην επίσημη ιστοσελίδα του CEMES (cemes.weebly.com), και θα δημοσιευτούν σε έντυπη μορφή στη σειρά των εκδόσεων CEMES. Τέλος, το σύνολο της ακαδημαϊκής αυτής προσπάθειας θα υποβληθεί στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και όλες τις άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες.