Ακούω τον μέγιστο π. Γεώργιο Τσέτση, Μέγα Πρωτοπρεσβύτερο του Οικουμενικού Θρόνου να ψάλλει το Ο Θεός ήλθοσαν έθνησε ήχο πλ. δ’ και μεταφέρομαι πραγματικά στη Βασιλεύουσα του Μανουήλ Δούκα του Χρυσάφη λίγο μετά την Άλωση.
Την ηχογράφηση αυτού του ειδικού και μοναδικού στην ιστορία μέλους οφείλουμε στον κράτιστο Μανόλη Χατζηγιακουμή, ο οποίος στη σειρά Σύμμεικτα Εκκλησιαστικής Μουσικήςέχει εκδώσει τον Άμωμο κατά την παράδοση της Κωνσταντινούπολης (cd 6o: Άμωμος - Νεκρώσιμα και Επιμνημόσυνα, Κέντρον Ερευνών και Εκδόσεων, Αθήνα 2005).
Ο σπουδαίος αυτός ψηφιακός δίσκος – πραγματική καταγραφή και συμβολή – κλείνει με τη σύνθεση του Χρυσάφη (ακμή περ. 1440 – 1465) «εις την ανάλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως».
Ο π. Γεώργιος Τσέτσης ερμηνεύει εδώ την μοναδική σύγχρονη μεταγραφή του μέλους από τον πατριαρχικό μουσικό Μάρκο Βασιλείου. Η μεταγραφή δεν στοιχείται στην μεταγραφική παράδοση των Τριών Διδασκάλων, αλλά στη νεώτερη των Δυτικών εξηγητών (ας το πούμε έτσι κάπως συμβατικά).
Ο Μ. Χατζηγιακουμής σημειώνει για το μάθημα αυτό:
"Το μέλος O θεός ήλθοσαν έθνηηχ πλ δ΄ είναι ένα ειδικό και μοναδικό στην ιστορία μέλος, το οποίο ο μεγάλος αυτός μουσικός του Βυζαντίου, και οικείος των δύο τελευταίων Βυζαντινών αυτοκρατόρων, έχει συνθέσει αποκλειστικά για την Άλωση (1453) της Κωνσταντινούπολης, «εις την ανάλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως», όπως σημειώνεται σε μεταγενέστερο χειρόγραφο (τέλος 18ου αι.). Πρόκειται για ένα θρηνώδες άσμα, επιτάφιο της Μεγάλης Πόλης (και της Μεγάλης Αυτοκρατορίας), και το οποίο θα πρέπει να θεωρηθεί ως η απαρχή των πολυάριθμων μετέπειτα λαϊκών θρήνων για τη χαμένη Βασιλεία. Στην ουσία, πρόκειται για μελοποίηση των πρώτων στίχων (1-8, με μικρές τροποποιήσεις και αναδιπλώσεις λέξεων) του οη΄ (78ου) Ψαλμού, του οποίου το κείμενο έχει ιδιαίτερη συμβολική αντιστοιχία προς το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός: O θεός, ήλθοσαν έθνη εις την κληρονομίαν σου, εμίαναν τον ναόν τον άγιόν σου [εμίαναν Κύριε]. | Έθεντο τα θνησιμαία των δούλων σου βρώματα τοις πετεινοίς του ουρανού, τας σάρκας των οσίων σου τοις θηρίοις της γης· | εξέχεαν το αίμα αυτών [εξέχεαν Κύριε] ωσεί ύδωρ κύκλω Ιερουσαλήμ, και ουκ ην ο θάπτων. | Εγενήθημεν όνειδος τοις γείτοσιν ημών, μυκτηρισμός και χλευασμός τοις κύκλω ημών. | Έως πότε, Κύριε, οργισθήση εις τέλος, εκκαυθήσεται ως πυρ ο ζήλος σου [έως πότε Κύριε]; | Έκχεον την οργήν σου [έκχεον] επί τα έθνη τα μη γινώσκοντά σε και επί βασιλείας, αί το όνομά σου ουκ επεκαλέσαντο. | Μη μνησθής ημών ανομιών αρχαίων, αλλά βοήθησον ημίν ταχύ και ελέησον ημάς [Θεέ, κατακτήσανε τη χώρα σου άπιστα έθνη, εμίαναν τον ναό σου τον άγιο. Πρόσφεραν τα πτώματα των δούλων σου βορά στα όρνεα του ουρανού, τις σάρκες των πιστών σου στα θηρία της γης· έχυσαν το αίμα τους σαν το νερό γύρω από την Ιερουσαλήμ, και δεν υπήρχε αυτός που θα τους θάψει. Γίναμε όνειδος στους γείτονές μας, εμπαιγμός και χλευασμός στους γύρω μας. Έως πότε, Κύριε, θα οργίζεσαι χωρίς τελειωμό, θά ’ναι καυτές σαν τη φωτιά οι απαιτήσεις σου; Σκόρπισε την οργή σου στα άπιστα έθνη που δεν σε αναγνωρίζουν και σε βασιλείες που δεν επικαλούνται το όνομά σου. Μη μας καταλογίσεις αμαρτίες αρχαίες, αλλά βοήθησέ μας γρήγορα και δείξε μας το έλεός σου]. Το πρωτότυπο αυτό μέλος του Χρυσάφη έχει συντεθεί αμέσως μετά την Άλωση, κάτω από την (αυτοπρόσωπη ασφαλώς) εμπειρία του συγκλονιστικού γεγονότος, και συμπεριλαμβάνεται στο σωζόμενο προσωπικό του αυτόγραφο, μιά ογκωδέστατη Ανθολογία της Παλαιάς Παπαδικής (του έτους 1458, Μονή Ιβήρων, αρ. χφ 986, φ 451r-52r). To ίδιο έχει επισημανθεί επίσης και σε πολύ μεταγενέστερο χειρόγραφο (του τέλους του 18ου αι., Μονή Λειμώνος της Λέσβου, αρ. 8, φ 53r, με την ίδια ακριβώς παλαιά σημειογραφία, και Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμής, «Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας», Αθ. 1975, πίν. αρ. ΧVII). Του τόσο σημαντικού αυτού ιστορικού μέλους δεν έχει (ατυχώς) επισημανθεί, παρά την επίμονη έρευνα, μεταγραφή στη Νέα μέθοδο των μεγάλων πατριαρχικών μουσικών και δασκάλων Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος και Γρηγορίου πρωτοψάλτου (ούτε και των Αγιορειτών εξηγητών του α΄ μισού του 19ου αι.). Ίσως γιατί δεν επρόκειτο για ενεργό λειτουργικό μέλος ή, τουλάχιστον, για μέλος κοινής μουσικής Συλλογής ή κοινού μουσικού Βιβλίου, ενώ πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η ανάμνηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ως εθνικού ιστορικού ιδεολογήματος είναι προϊόν της Μεγάλης Ιδέας (μέσα 19ου αι. κ.εξ. ως τη Μικρασιατική Καταστροφή, 1922, με κορύφωση ακριβώς στις αρχές του 20ού αι.).
![]()
Αντίθετα, στο τελευταίο ιστορικό δεδομένο ακριβώς φαίνεται ότι οφείλεται και η μοναδική σύγχρονη (περ. «Μουσική», τεύχ. 1, 1912) μεταγραφή του μέλους, του πατριαρχικού μουσικού Μάρκου Βασιλείου,που έχει επισημανθεί (δημοσιοποιημένη ήδη στα «Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας», 1975, και στη μεγάλη έκδοση της Εθνικής Τράπεζας, 1980), με την χαρακτηριστική μάλιστα ένδειξη «Μελωδία Βυζαντινή» (και ταυτόχρονη μεταγραφή «εις την γραμμικήν [ευρωπαϊκή] παρασημαντικήν υπό Γ. Δ. Πακτίκου»). Ωστόσο, η μεταγραφή αυτή δεν στοιχείται στα κλασικά (αναλυτικά και μελισματικά) πρότυπα των μεγάλων πατριαρχικών εξηγητών και δασκάλων. Η παραβολή της με το πρωτότυπο αυτόγραφο μέλος του Χρυσάφη (από το οποίο και δηλώνεται ότι έγινε) και το σύνολο άκουσμα (όπως ηχεί στην οικεία έκδοση) δείχνουν ότι πρόκειται περισσότερο για μια «μετροφωνική» μεταγραφή (κατά τα γνωστά πρότυπα του κύκλου της Κοπεγχάγης). Από την άποψη αυτή, η ανάγκη για μια νέα, και περισσότερο πιστή (όσο γίνεται), παραμένει πάντοτε ανοικτή (για την ειδική έρευνα). Παρόλ’ αυτά, ο μελικός χαρακτήρας της σύνθεσης και το σύνολο ηχόχρωμα διαγράφονται (στην παρούσα μεταγραφή) με αρκετή ευκρίνεια, το ίδιο και όλα τα βασικά δομικά στοιχεία. Παντού είναι ευδιάκριτος ο θρηνητικός, ελεγειακός χαρακτήρας, η διαμαρτυρία και η επίκληση (στοιχεία τα οποία τονίζονται εντελώς ιδιαίτερα με τις συχνές αναδιπλώσεις των λέξεων), ακόμη ο λαμπρός μουσικός τονισμός στα κατάλληλα, και αναγκαία, σημεία του κειμένου. Με τα δεδομένα αυτά, το μέλος αυτό του Χρυσάφη δεν είναι μόνο ένα σπουδαίο ιστορικό μουσικό τεκμήριο, αλλά και ένα εξίσου σπουδαίο καλλιτεχνικό δημιούργημα."
Πολύ ενδιαφέρουσες οι παρατηρήσεις του Μανόλη Χατζηγιακουμή και για την ερμηνεία του π. Γεωργίου Τσέτση στο συγκεκριμένο μέλος για την Άλωση:
"Στο μέλος για την Άλωση, παρά την αμφισημία της μεταγραφής, εξαίρεται λαμπρά ο καθαυτό ελεγειακός χαρακτήρας, η σύστοιχη διαμαρτυρία και επίκληση, χωρίς ωστόσο υπερτονισμούς και, σημαντικό για την περίπτωση, χωρίς ιδεολογικές φορτίσεις."
"Το μέλος O θεός ήλθοσαν έθνηηχ πλ δ΄ είναι ένα ειδικό και μοναδικό στην ιστορία μέλος, το οποίο ο μεγάλος αυτός μουσικός του Βυζαντίου, και οικείος των δύο τελευταίων Βυζαντινών αυτοκρατόρων, έχει συνθέσει αποκλειστικά για την Άλωση (1453) της Κωνσταντινούπολης, «εις την ανάλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως», όπως σημειώνεται σε μεταγενέστερο χειρόγραφο (τέλος 18ου αι.). Πρόκειται για ένα θρηνώδες άσμα, επιτάφιο της Μεγάλης Πόλης (και της Μεγάλης Αυτοκρατορίας), και το οποίο θα πρέπει να θεωρηθεί ως η απαρχή των πολυάριθμων μετέπειτα λαϊκών θρήνων για τη χαμένη Βασιλεία. Στην ουσία, πρόκειται για μελοποίηση των πρώτων στίχων (1-8, με μικρές τροποποιήσεις και αναδιπλώσεις λέξεων) του οη΄ (78ου) Ψαλμού, του οποίου το κείμενο έχει ιδιαίτερη συμβολική αντιστοιχία προς το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός: O θεός, ήλθοσαν έθνη εις την κληρονομίαν σου, εμίαναν τον ναόν τον άγιόν σου [εμίαναν Κύριε]. | Έθεντο τα θνησιμαία των δούλων σου βρώματα τοις πετεινοίς του ουρανού, τας σάρκας των οσίων σου τοις θηρίοις της γης· | εξέχεαν το αίμα αυτών [εξέχεαν Κύριε] ωσεί ύδωρ κύκλω Ιερουσαλήμ, και ουκ ην ο θάπτων. | Εγενήθημεν όνειδος τοις γείτοσιν ημών, μυκτηρισμός και χλευασμός τοις κύκλω ημών. | Έως πότε, Κύριε, οργισθήση εις τέλος, εκκαυθήσεται ως πυρ ο ζήλος σου [έως πότε Κύριε]; | Έκχεον την οργήν σου [έκχεον] επί τα έθνη τα μη γινώσκοντά σε και επί βασιλείας, αί το όνομά σου ουκ επεκαλέσαντο. | Μη μνησθής ημών ανομιών αρχαίων, αλλά βοήθησον ημίν ταχύ και ελέησον ημάς [Θεέ, κατακτήσανε τη χώρα σου άπιστα έθνη, εμίαναν τον ναό σου τον άγιο. Πρόσφεραν τα πτώματα των δούλων σου βορά στα όρνεα του ουρανού, τις σάρκες των πιστών σου στα θηρία της γης· έχυσαν το αίμα τους σαν το νερό γύρω από την Ιερουσαλήμ, και δεν υπήρχε αυτός που θα τους θάψει. Γίναμε όνειδος στους γείτονές μας, εμπαιγμός και χλευασμός στους γύρω μας. Έως πότε, Κύριε, θα οργίζεσαι χωρίς τελειωμό, θά ’ναι καυτές σαν τη φωτιά οι απαιτήσεις σου; Σκόρπισε την οργή σου στα άπιστα έθνη που δεν σε αναγνωρίζουν και σε βασιλείες που δεν επικαλούνται το όνομά σου. Μη μας καταλογίσεις αμαρτίες αρχαίες, αλλά βοήθησέ μας γρήγορα και δείξε μας το έλεός σου]. Το πρωτότυπο αυτό μέλος του Χρυσάφη έχει συντεθεί αμέσως μετά την Άλωση, κάτω από την (αυτοπρόσωπη ασφαλώς) εμπειρία του συγκλονιστικού γεγονότος, και συμπεριλαμβάνεται στο σωζόμενο προσωπικό του αυτόγραφο, μιά ογκωδέστατη Ανθολογία της Παλαιάς Παπαδικής (του έτους 1458, Μονή Ιβήρων, αρ. χφ 986, φ 451r-52r). To ίδιο έχει επισημανθεί επίσης και σε πολύ μεταγενέστερο χειρόγραφο (του τέλους του 18ου αι., Μονή Λειμώνος της Λέσβου, αρ. 8, φ 53r, με την ίδια ακριβώς παλαιά σημειογραφία, και Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμής, «Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας», Αθ. 1975, πίν. αρ. ΧVII). Του τόσο σημαντικού αυτού ιστορικού μέλους δεν έχει (ατυχώς) επισημανθεί, παρά την επίμονη έρευνα, μεταγραφή στη Νέα μέθοδο των μεγάλων πατριαρχικών μουσικών και δασκάλων Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος και Γρηγορίου πρωτοψάλτου (ούτε και των Αγιορειτών εξηγητών του α΄ μισού του 19ου αι.). Ίσως γιατί δεν επρόκειτο για ενεργό λειτουργικό μέλος ή, τουλάχιστον, για μέλος κοινής μουσικής Συλλογής ή κοινού μουσικού Βιβλίου, ενώ πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η ανάμνηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ως εθνικού ιστορικού ιδεολογήματος είναι προϊόν της Μεγάλης Ιδέας (μέσα 19ου αι. κ.εξ. ως τη Μικρασιατική Καταστροφή, 1922, με κορύφωση ακριβώς στις αρχές του 20ού αι.).
Αντίθετα, στο τελευταίο ιστορικό δεδομένο ακριβώς φαίνεται ότι οφείλεται και η μοναδική σύγχρονη (περ. «Μουσική», τεύχ. 1, 1912) μεταγραφή του μέλους, του πατριαρχικού μουσικού Μάρκου Βασιλείου,που έχει επισημανθεί (δημοσιοποιημένη ήδη στα «Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας», 1975, και στη μεγάλη έκδοση της Εθνικής Τράπεζας, 1980), με την χαρακτηριστική μάλιστα ένδειξη «Μελωδία Βυζαντινή» (και ταυτόχρονη μεταγραφή «εις την γραμμικήν [ευρωπαϊκή] παρασημαντικήν υπό Γ. Δ. Πακτίκου»). Ωστόσο, η μεταγραφή αυτή δεν στοιχείται στα κλασικά (αναλυτικά και μελισματικά) πρότυπα των μεγάλων πατριαρχικών εξηγητών και δασκάλων. Η παραβολή της με το πρωτότυπο αυτόγραφο μέλος του Χρυσάφη (από το οποίο και δηλώνεται ότι έγινε) και το σύνολο άκουσμα (όπως ηχεί στην οικεία έκδοση) δείχνουν ότι πρόκειται περισσότερο για μια «μετροφωνική» μεταγραφή (κατά τα γνωστά πρότυπα του κύκλου της Κοπεγχάγης). Από την άποψη αυτή, η ανάγκη για μια νέα, και περισσότερο πιστή (όσο γίνεται), παραμένει πάντοτε ανοικτή (για την ειδική έρευνα). Παρόλ’ αυτά, ο μελικός χαρακτήρας της σύνθεσης και το σύνολο ηχόχρωμα διαγράφονται (στην παρούσα μεταγραφή) με αρκετή ευκρίνεια, το ίδιο και όλα τα βασικά δομικά στοιχεία. Παντού είναι ευδιάκριτος ο θρηνητικός, ελεγειακός χαρακτήρας, η διαμαρτυρία και η επίκληση (στοιχεία τα οποία τονίζονται εντελώς ιδιαίτερα με τις συχνές αναδιπλώσεις των λέξεων), ακόμη ο λαμπρός μουσικός τονισμός στα κατάλληλα, και αναγκαία, σημεία του κειμένου. Με τα δεδομένα αυτά, το μέλος αυτό του Χρυσάφη δεν είναι μόνο ένα σπουδαίο ιστορικό μουσικό τεκμήριο, αλλά και ένα εξίσου σπουδαίο καλλιτεχνικό δημιούργημα."
"Στο μέλος για την Άλωση, παρά την αμφισημία της μεταγραφής, εξαίρεται λαμπρά ο καθαυτό ελεγειακός χαρακτήρας, η σύστοιχη διαμαρτυρία και επίκληση, χωρίς ωστόσο υπερτονισμούς και, σημαντικό για την περίπτωση, χωρίς ιδεολογικές φορτίσεις."
Π.Α.Α.