Η παρέμβαση του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη στην παρουσίαση της εγκυκλίου του Πάπα για την προστασία του περιβάλλοντος
Μετάφραση: Ιωάννης Λότσιος, Δρ. Θ. Εισαγωγή
Θα ήθελα να εκφράσω την βαθιά μου ευγνωμοσύνη για την τιμή να παραστώ στην δημοσιοποίηση της Νέας Εγκυκλίου της Αυτού Αγιότητας του Πάπα Φραγκίσκου «Laudato Si». Είμαι, επίσης ευγνώμων από το γεγονός ότι ο Παναγιώτατος Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος, μου ανέθεσε να μεταφέρω την προσωπική χαρά και ικανοποίηση του για την έκδοση της Εγκυκλίου. Όπως ορισμένοι από εσάς ίσως γνωρίζετε,το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είναι το πρώτο στον Χριστιανικό κόσμο που έχει επιστήσει την προσοχή της Διεθνούς Κοινότητας στην σοβαρότητα του οικολογικού προβλήματοςκαι την υποχρέωση της Εκκλησίας να εκφράσει την ανησυχία της και να καταβάλει προσπάθεια με όλα τα πνευματικά μέσα που έχει στην διάθεση της για την προστασία του φυσικού μας περιβάλλοντος. Έτσι, πριν από το έτος 1989, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Δημήτριος εξέδωσε Εγκύκλιο προς τους πιστούς Χριστιανούς και σε όλους τους ανθρώπους καλής θέλησης, στην οποία υπογραμμίζει τη σοβαρότητα του οικολογικού προβλήματος και τις θεολογικές και πνευματικές διαστάσεις του. Αυτό ακολούθησε μια σειρά από δραστηριότητες, όπως Διεθνείς Διασκέψεις Θρησκευτικών Ηγετών και επιστημόνων εμπειρογνωμόνων, καθώς και σεμινάρια για νέους κληρικούς της Εκκλησίας κ.λ.π., υπό την αιγίδα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, με στόχο την προώθηση της οικολογικής συνείδησης μεταξύ των Χριστιανών, όσο και ευρύτερα στην κοινωνία ανδρών και γυναικών.
Η έκδοση της Εγκυκλίου «Laudato Si» είναι, επομένως, μια ευκαιρία μεγάλης χαράς και ικανοποιήσεως για τους Ορθοδόξους. Για αυτούς, θα ήθελα να εκφράσω την βαθιά μου ευγνωμοσύνη μας προς την Αυτού Αγιότητα να επιστήσει την προσοχή του κόσμου με την υπεύθυνη φωνή του για την επείγουσα ανάγκη προστασίας της δημιουργίας του Θεού από την ζημία που εμείς οι άνθρωποι προκαλούμε σε αυτό, με την συμπεριφορά μας απέναντι στη φύση. Αυτή η Εγκύκλιος έρχεται σε μια κρίσιμη στιγμή στην ιστορία της ανθρωπότητας και θα έχει αναμφίβολα μια παγκόσμια επίδραση στην συνείδηση των ανθρώπων.
Εκείνοι που θα διαβάζουν την Εγκύκλιο θα εντυπωσιαστούν από το βάθος και την επιμέλεια με την οποία το οικολογικό πρόβλημα αντιμετωπίζεται και την σοβαρότητα που δείχνει προς τα έξω, μαζί με συγκεκριμένες εισηγήσεις και προτάσεις για το πώς πρέπει να δράσουν και να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της. Υπάρχει στις σελίδες της αρκετή τροφή για σκέψη για όλους: τον επιστήμονα, τον οικολόγο, τον κοινωνιολόγο και πάνω από όλα τους πιστούς της Εκκλησίας. Ο δικός μου σχολιασμός θα περιοριστεί στον πλούτο της θεολογικής σκέψης και πνευματικότητας της Εγκυκλίου. Ο χρόνος και ο χώρος δεν μου επιτρέπουν να κάνω μια πλήρη ανάλυση για τις αναφορές αυτών των θεμάτων.
Θα περιοριστώ στα ακόλουθα σημεία:
• Στην Θεολογική σημασία της οικολογίας,
• Στην Πνευματική διάσταση του οικολογικού προβλήματος,
• Και στην Οικουμενική σημασία της Εγκυκλίου.
1. Θεολογία και Οικολογία
Τι σχέση έχει η οικολογία με τη θεολογία; Στα παραδοσιακά εγχειρίδια της Θεολογίας, δεν υπάρχει σχεδόν καθόλου χώρος για την οικολογία και το ίδιο ισχύει και για το Ακαδημαϊκό Πρόγραμμα Σπουδών των Θεολογικών Σχολών, Καθολικών, Ορθοδόξων και Προτεσταντικών. Η Εγκύκλιος αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο (κεφ. 2) για να δείξει τις βαθιές οικολογικές επιπτώσεις του χριστιανικού δόγματος της δημιουργίας. Επισημαίνει ότι, σύμφωνα με την Αγία Γραφή «η ανθρώπινη ζωή είναι θεμελιωμένη σε τρεις βασικές και στενά συνυφασμένες σχέσεις: με το Θεό, την γειτονική χώρα και με την ίδια τη γη» (§ 66). Η τρίτη αυτή σχέση, δηλαδή με τη γη, έχει πολύ συχνά αγνοηθεί από την χριστιανική Θεολογία σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο Αμερικανός ιστορικός Lynn White, σε ένα δημοφιλές άρθρο του στο περιοδικό Scientist (1967), θα κατηγορήσει την Χριστιανική Θεολογία για την αδιαφορία για την σύγχρονη οικολογική κρίση. Διότι είναι αλήθεια ότι στη Χριστιανική Θεολογία το ανθρώπινο ον ως κορωνίδα της υλικής δημιουργίας, επιτρέπει στους ανθρώπους να την αντιμετωπίσουν ως μέσο για την ικανοποίηση των αναγκών και των επιθυμιών τους. Το ανθρώπινο ον έχει λησμονήσει και έχει καταχραστεί την βιβλική εντολή προς το πρώτο ανθρώπινο ζευγάρι – «αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὴν γῆν καὶ κατακυριεύσατε αὐτῆς» (Γεν. 1,28) – η ανθρωπότητα ενθαρρύνεται να αξιοποιήσει το υλικό της δημιουργίας απεριόριστα με κανένα σεβασμό για την ακεραιότητά της και ακόμη και την ιερότητά της.
Αυτή η στάση για τη δημιουργία δεν οδηγεί μόνο σε κατάχρηση του βιβλικού δόγματος, αλλά την ίδια στιγμή έρχεται σε αντίθεση με τις θεμελιώδεις αρχές της χριστιανικής πίστης. Μια από αυτές είναι η πίστη στην Ενανθρώπηση του Χριστού. Αναλαμβάνοντας την ανθρώπινη φύση, ο Υιός του Θεού ανέλαβε την υλική δημιουργία, στο σύνολο της.Ο Χριστός ήρθε να σώσει ολόκληρη την κτίση μέσα από την ενσάρκωση, όχι μόνο την ανθρωπότητα! Γιατί σύμφωνα με τον Άγιο Παύλο (Προς Ρωμαίους, 8, 23) «πᾶσα ἡ κτίσις συστενάζει καὶ συνωδίνει ἄχρι τοῦ νῦν», περιμένει τη σωτηρία της μέσα από την ανθρωπότητα.
Η άλλη βασική αρχή της χριστιανικής πίστης που έχει σημαντικές οικολογικές επιπτώσεις σχετίζεται με την ίδια την καρδιά της Εκκλησίας, η οποία είναι η Θεία Ευχαριστία. Στην τέλεση της Ευχαριστίας, η Εκκλησία προσφέρει στον Θεό τον υλικό κόσμο, με την μορφή του Άρτου και του Οίνου.Σε αυτό το Μυστήριο, χώρος, χρόνος και ύλη αγιάζονται! Έχουν προσφερθεί στον Δημιουργό με ευγνωμοσύνη ως δώρα του σε εμάς! Η δημιουργία επίσημα δηλώνεται ως δώρο του Θεού, και τα ανθρώπινα όντα, ιδιοκτήτες της πράξεως της δημιουργίας ως ιερείς, που θα σηκώσουν την αγιότητα της θείας ζωής. Αυτό φέρνει στο νου τα λόγια προσευχής του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης με τα οποία ανοίγει η Εγκύκλιος: «Δόξα σοι Κύριε, δια της αδελφής μας, Μητέρας Γης». Όπως ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και άλλοι Έλληνες Πατέρες, θέτουν, την διαπνοή της παρουσίας του Θεού στη δημιουργία μέσα από τις Θείες Ενέργειες Του! Ότι, δηλώνει η δόξα του Θεού, κατά τον ψαλμωδό, και ο άνθρωπος οδηγεί τον κοσμικό χορό της δοξολογίας στον Δημιουργό ως ιεράς της δημιουργίας. Με αυτόν τον τρόπο κατανόησης του τόπου και της αποστολής της ανθρωπότητας στη δημιουργία, είναι κοινή τόσο για την Ανατολή όσο και για την Δυτική χριστιανική παράδοση και έχει ιδιαίτερη σημασία για την καλλιέργεια ενός οικολογικού ήθους.
Όπως σαφέστερα προκύπτει από την Εγκύκλιο,η οικολογική κρίση είναι ουσιαστικά ένα πνευματικό πρόβλημα. Η σωστή σχέση μεταξύ της ανθρωπότητας και της γης ή το φυσικό περιβάλλον της έχει κομματιαστεί με την πτώση τόσο προς τα έξω, όσο και εσωτερικά σε εμάς, και αυτή η ρήξη είναι η αμαρτία. Η εκκλησία πρέπει τώρα να εισαγάγει στην διδασκαλία της την αμαρτία για το φυσικό περιβάλλον, την οικολογική αμαρτία. Η μετάνοια πρέπει να επεκταθεί για να καλύψει τις ζημιές που κάνουμε στην φύση, τόσο ως άτομα, όσο και ως κοινωνίες. Αυτό πρέπει να φέρει στην συνείδηση του κάθε Χριστιανός που ενδιαφέρεται για την σωτηρία του.
Η ρήξη της σωστής σχέσης ανάμεσα στην ανθρωπότητα και την φύση οφείλεται στην άνοδο του ατομισμού στον πολιτισμό μας. Η επιδίωξη της ατομικής ευτυχίας έχει γίνει ένα ιδανικό της εποχής μας. Η οικολογική αμαρτία οφείλεται στην ανθρώπινη απληστίαπου τυφλώνει τους άνδρες και τις γυναίκες μέχρι του σημείου να αγνοήσουν και να παραγκωνίσουν την βασική αλήθεια ότι η ευτυχία του ατόμου εξαρτάται από την σχέση της με τα υπόλοιπα ανθρώπινα όντα. Υπάρχει μια κοινωνική διάσταση στην οικολογία που φέρνει η Εγκύκλιος με σαφήνεια. Η οικολογική κρίση πηγαίνει χέρι-χέρι με την εξάπλωση της κοινωνικής αδικίας. Δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε με επιτυχία το ένα χωρίς να ασχολούμαστε με το άλλο.
Η οικολογική αμαρτία είναι αμαρτία, όχι μόνο κατά του θεού, αλλά και εναντίον του πλησίον μας. Και είναι αμαρτία, όχι μόνο του άλλου, αλλά και του δικού μας χρόνου, αλλά και – και αυτό είναι σοβαρό- έναντι των μελλοντικών γενεών. Με την καταστροφή του πλανήτη μας, για να ικανοποιήσουμε την απληστία μας για την ευτυχία, θα κληροδοτήσουμε στις επόμενες γενεές, έναν κόσμο που έχει καταστραφεί ανεπανόρθωτα, με όλες τις αρνητικές συνέπειες που θα έχει για την ζωή τους. Πρέπει να δράσουμε, ως εκ τούτου, με υπευθυνότητα απέναντι στα παιδιά μας και τις γενεές που θα έρθουν σε αυτή την ζωή.
Όλα αυτά μας καλούν για το τι μπορούμε να περιγράψουμε ως ένα οικολογικό ασκητισμό.Αξίζει να σημειωθεί ότι οι μεγάλες μορφές της χριστιανικής ασκητικής παράδοσης, είχαν ευαισθησία στα βάσανα όλων των πλασμάτων. Το ισοδύναμο του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, είναι άφθονο στην μοναστική παράδοση της Ανατολής. Υπάρχουν στοιχεία από την ζωή των αγίων της ερήμου που παρουσιάζουν την ασκητική, που κλαίουν και οδύρονται για τον πόνο και τον θάνατο του κάθε πλάσματος, και οδηγούν σε μια ειρηνική και φιλική συνύπαρξη, ακόμη και με τα θηρία. Αυτό δεν είναι ρομαντισμός. Πηγάζει από την καρδιά που αγαπά και την πεποίθηση ότι ανάμεσα στον φυσικό κόσμο και τον εαυτό μας, υπάρχει μια οργανική ενότητα, που αλληλοεξαρτάται και μας κάνει να μοιραζόμαστε μια κοινή μοίρα, ακριβώς όπως έχουμε με τον ίδιο τον Δημιουργό.
Ο ασκητισμός είναι μια δυσάρεστη ιδέα στην σημερινή κουλτούρα μας, η οποία μετρά την ευτυχία και την πρόοδο με την αύξηση του κεφαλαίου και της κατανάλωσης. Δεν θα ήταν ρεαλιστικό να αναμένουν οι κοινωνίες μας να υιοθετήσουν τον ασκητισμό με τον τρόπο του Αγίου Φραγκίσκου και των Πατέρων της Ερήμου της Ανατολής που έχουν βιώσει. Αλλά το πνεύμα και το ήθος του ασκητισμού μπορεί και πρέπει να υιοθετηθεί, αν ο πλανήτης μας πρέπει να επιβιώσει. Αυτοσυγκράτηση στην κατανάλωση των φυσικών πόρων είναι μια ρεαλιστική στάση και πρέπει να βρεθούν τρόποι για να τεθεί ένα όριο στην τεράστια σπατάλη των φυσικών υλικών. Η τεχνολογία και η Επιστήμη πρέπει να αφιερώσει τις προσπάθειες τους για ένα τέτοιο έργο. Υπάρχει μια μεγάλη έμπνευση και βοήθεια που μπορούν να αντλήσουν από την ίδια την Εγκύκλιο, από αυτήν την άποψη.
Τέλοςη πνευματικότητα πρέπει να δημιουργήσει ένα οικολογικό ήθος μέσω της προσευχής. Η Εγκύκλιος προσφέρει μερικά όμορφα παραδείγματα για το πώς πρέπει να προσευχόμαστε για την προστασία της δημιουργίας του θεού. Από τις προσευχές που παρατίθενται στο τέλος της Εγκυκλίου, παραθέτω το ακόλουθο απόσπασμα: Ο Θεός να φέρει θεραπεία στην ζωή μας, Ότι μπορεί να προστατέψει τον κόσμο και όχι να τον καταστρέψει, ότι μπορούμε να σπείρουμε την ομορφιά, όχι την ρύπανση και την καταστροφή. Αγγίζει τις καρδιές, των ατόμων που αναζητούν το κέρδος, σε βάρος των φτωχών της γης. Μάθετε να ανακαλύπτετε την αξία του κάθε πράγματος, Να γεμίσετε δέος και περισυλλογή, να αναγνωρίσουμε ότι είμαστε βαθιά ενωμένοι με κάθε πλάσμα όπως το ταξίδι μας προς την κατεύθυνση του απείρου φωτός. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να αναφέρω ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποφάσισε, ήδη το 1989, να αφιερώσει την 1ην Σεπτεμβρίου κάθε έτους για την προσευχή για το περιβάλλον. Η ημερομηνία αυτή σύμφωνα με το λειτουργικό ημερολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας, μας πηγαίνει πίσω στα βυζαντινά χρόνια, στην πρώτη ημέρα του εκκλησιαστικού έτους. Η λειτουργική αναφορά της ημέρας περιλαμβάνει προσευχές για την δημιουργία και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ανέθεσε σε σύγχρονο υμνογράφο από το Άγιο Όρος, να συνθέσει ορισμένους ύμνους για εκείνη τη ημέρα. Η 1η Σεπτεμβρίου κάθε έτους είναι αφιερωμένη από τότε για τους Ορθοδόξους για το περιβάλλον. Μήπως αυτή δεν είναι μια ημερομηνία για μια τέτοια προσευχή για όλους τους Χριστιανούς; Αυτό θα σηματοδοτήσει ένα περαιτέρω βήμα για την εγγύτητα μεταξύ τους. Αυτό με φέρνει στο τελευταίο μου σχόλιο σχετικά με την Παπική Εγκύκλιο, δηλαδή την οικουμενική σημασία της.
3. Η Οικουμενική σημασία της Εγκυκλίου
Υπάρχουν κατά τη γνώμη μου τρεις διαστάσεις για τον οικουμενισμό. Ο οικουμενισμός, που μπορούμε πρώτα να αποκαλέσουμε οικουμενισμό στον χρόνο, μια έκφραση που πολύ συχνά χρησιμοποιεί ένα από τους μεγαλύτερους ορθόδοξους θεολόγους του περασμένου αιώνα, ο αείμνηστος π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ. Με το όρο αυτό εννοούμε τηνπροσπάθεια των διηρημένων Χριστιανών να ενωθούν στην βάση των κοινών τους σημείων, της παράδοσης, της διδασκαλίας της Αγίας Γραφής και των Πατέρων της Εκκλησίας. Αυτό είναι το αντικείμενο των θεολογικών διαλόγων που λαμβάνουν χώρα στην Οικουμενική Κίνηση της εποχής μας και φαίνεται να είναι η κυρίαρχη μορφή του οικουμενισμού. Την ίδια στιγμή, ένας οικουμενισμός στο χώρο ασκείται επίσης μέσω διάφορων Διεθνών Οργανισμών, όπως το Παγκόσμιο Συμβούλιο των Εκκλησιώνκαι παρόμοιων οικουμενικών φορέων, όπου συγκεντρώνονται οι διηρημένοι Χριστιανοί, έτσι ώστε τα διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια στα οποία ζουν, να λαμβάνονται υπόψη κατά την αναζήτηση της ενότητας. Αυτό έφερε κοντά Χριστιανούς από την Ασία, την Αμερική, την Ευρώπη, την Λατινική Αμερική κ.λ.π., που είναι μια έκφραση της καθολικότητας της Χριστιανικής Εκκλησίας. Σε αυτές τις δύο διαστάσεις που έχουν κυριαρχήσει στην οικουμενική σκηνή τα τελευταία εκατό χρόνια θα πρέπει να προσθέσουμε, νομίζω, μια τρίτη, η οποία συνήθως παραμελείται, δηλαδή αυτό που θα αποκαλούσα υπαρξιακό οικουμενισμό. Με τον όρο αυτό εννοώ την προσπάθεια να αντιμετωπίσουμε μαζί τα πιο βαθιά υπαρξιακά προβλήματα που απασχολούν την ανθρωπότητα στο σύνολο της– όχι μόνο σε συγκεκριμένα μέρη ή κατηγορίες ανθρώπων. Η οικολογία είναι χωρίς αμφιβολία η πιο προφανής υποψήφια στην προκειμένη περίπτωση. Πιστεύω ότι η σημασία της Παπικής Εγκυκλίου «Laudato Si» δεν περιορίζεται στο θέμα της οικολογίας. Βλέπω σε αυτήν μια σημαντική οικουμενική διάσταση που φέρει τους διηρημένους Χριστιανούς σε ένα κοινό έργο που πρέπει να αντιμετωπίσουν. Ζούμε σε μια εποχή όπου τα θεμελιώδη υπαρξιακά προβλήματα κατακλύζουν τις παραδοσιακές διαιρέσεις και σχέσεις μας, που φτάσουν στο σημείο της εξαφάνισης. Κοιτάξτε, για παράδειγμα,τι συμβαίνει σήμερα στη Μέση Ανατολή: σκοτώνουν τους χριστιανούς, ανεξάρτητα σε ποια Εκκλησία ή Ομολογία και εάν ανήκουν. Η Χριστιανική ενότητα σε αυτές τις περιπτώσεις εκ των πραγμάτων αναδύεται από τις διώξεις και το μαρτύριο του αίματος, που είναι ένας οικουμενισμός του μαρτυρίου.
Η απειλή που τίθεται σε εμάς από την οικολογική κρίση, παρακάμπτει και αυτή ή υπερβαίνει τις παραδοσιακές διαιρέσεις μας. Ο κίνδυνος που αντιμετωπίζει ο κοινός μας οίκος, πλανήτης στον οποίο ζούμε, περιγράφεται στην Εγκύκλιο με ένα τρόπο που είναι κοινός για όλους μας, ανεξάρτητα από την εκκλησιαστική ή θρησκευτική ταυτότητα μας. Εξίσου κοινή πρέπει να είναι και η προσπάθεια μας να αποτρέψει τις καταστροφικές συνέπειες της παρούσας κατάστασης.
Η Εγκύκλιος του Πάπα Φραγκίσκου, είναι κάλεσμα για ενότητα-ενότητα στην προσευχή για το περιβάλλον,με το ίδιο Ευαγγέλιο της δημιουργίας, στην αλλαγή της καρδιά μας και τον τρόπο ζωή μας, να σέβονται και να αγαπούν τους πάντες και τα πάντα που μας δόθηκαν από το θεό. Είμαστε ευγνώμονες γι'αυτό.
Δείτε σχετική ανάρτηση (το κείμενο στα αγγλικά και βίντεο) εδώ.